MENU

Mevrouw Staal en meneer Grijs

In 1973 publiceerde Nancy Friday het eerste van een reeks boeken over de erotische fantasieën van vrouwen. The Secret Gardenkwam op het hoogtepunt van de Tweede feministische golf, die weer deel uitmaakte van een breder verzet tegen autoritaire structuren. Pas achteraf werd duidelijk dat de bevrijding van vrouwen geenszins gepaard ging met seksuele bevrijding. De taboes rondom seks mochten dan zijn gesloopt, maar voor vrouwen betekende dat in eerste instantie beschikbaarheid voor hitsige mannen – alles in naam van de maatschappelijke revolutie.

The Secret Garden veroorzaakte grote ophef, omdat het liet zien dat vrouwen expliciete seksuele voorkeuren hadden die aanzienlijk verder gingen dan de tedere prins op het witte paard. Het boek, gebaseerd op een interviews met vrouwen uit de middenklasse, rubriceert de fantasieën in niet mis te verstane categorieën als: ‘Dominantie, of hoe vernederend, dank u wel!’; ‘Verkrachting, of sta daar niet, dwing me!’; ‘Angst, of help, ik heb geen controle meer, godzijdank’. Verder komen aan de orde: seks met grote zwarte mannen, dieren, jonge jongens en voyeurisme. Geen wonder dat de gevestigde orde gechoqueerd was over de expliciete en ‘perverse’ seksualiteit. Ook het feminisme liet zich niet onbetuigd: het was onmogelijk dat vrouwen konden fantaseren over vernedering en sadomasochisme.

In de daaropvolgende jaren zou Nancy Friday vele boeken schrijven, over mannelijke en vrouwelijke fantasieën. In 1991 verscheenWomen on Top, over de seksuele dromen van carrièrevrouwen. Zij zag hen als een nieuw type vrouwen, die hun seksuele lot in eigen hand namen en niet terugdeinsden voor agressief gedrag om hun behoeften te bevredigen, ongehinderd door het schuldgevoel van de eerdere generaties.

Is aan vrouwen dan niets mannelijks vreemd? Dat is de vraag. In de afgelopen maanden zijn alleen al in Nederland 900.000 exemplaren verkocht van de trilogie van E.L. James, kortweg de Vijftig tinten grijs-serie (full disclosure: uitgegeven door dezelfde uitgeverij als mijn boeken). In de wereld zou dat aantal 40 miljoen bedragen. Het effect van deze boeken zou al gemeten worden in een geboortegolfje in de VS, in Nederland zouden de seksspeeltjes niet aan te slepen zijn. Afgelopen maandag organiseerde De Balie in Amsterdam een goedbezochte avond rondom het fenomeen. De boeken van James combineren romantiek met lichte vormen van sadomasochisme. Ze zijn door de kritiek neergesabeld als clichématig en saai. Inderdaad, voorspelbaarheid troef: de hoofdpersoon, meneer Grey, is rijk (eigen helikopter en vliegtuig) en aantrekkelijk (vierkante kaak), maar een control freak met een verleden als mishandeld kind, wat zijn hang naar andere vormen dan vanilla sex verklaart; de jonge mevrouw Staal – voornaam Ana, kan het suggestiever – is beeldschoon, net afgestudeerd, nog maagd (tot pagina 120) en bezit een milde humor, waarmee ze haar verslaving aan haar minnaar in toom houdt.

Het zou een vergissing zijn neerbuigend te doen over een fenomeen van deze omvang, dat bijvoorbeeld ook al Zuid-Korea heeft bereikt. Met hun uitzonderlijke verkoopcijfers vormen ze een hedendaags equivalent van de enquêtes van Nancy Friday, een momentopname van wat vrouwen in dit tijdsgewricht beweegt. En dat zet aan het denken. In de veertig jaar sinds de eerste publicatie van Nancy Friday is er veel veranderd. Ons leven is onnoemelijk veel afwisselender geworden, dankzij mondialisering, internet en reizen. Vrouwen hebben posities bereikt als hoofd van regeringen, bedrijven en banken, en in het leger, die vier decennia geleden ondenkbaar waren. De kritiek die Friday over zich heen kreeg, is bijna volledig verstomd.

Toch, als je het succes van James moet geloven, gaat deze vooruitgang niet gepaard met een emancipatie van vrouwelijke dromen. Het lijkt er bijna op dat vrouwen een stap achteruit hebben gezet. Ze fantaseren nog steeds van een man die absurd veel rijker en ervarener is, en die iedere situatie, inclusief de vrouw, naar zijn hand zet. De seks in Vijftig tinten grijs is niet speciaal vernieuwend en de norm is monogamie. Misschien moeten we concluderen dat eigen inkomen de biologisch bepaalde neiging tot afhankelijkheid van vrouwen niet vermindert. Of misschien doet de crisis vrouwen verlangen naar de veiligheid van een man met geld die voor hen beslist. En natuurlijk, de autoritaire meneer Grijs biedt een onweerstaanbaar tegenwicht tegen een Henk die braaf de vuilniszak buiten zet. Maar meer dan dat denk ik dat de lectuur van James beantwoordt aan het verlangen naar een overzichtelijk leven. Waar keuzes nooit echt moeilijk zijn, en de liefde ondanks alles overwint. Een eenvoudige droom, gegoten in de ‘stoutheid’ van deze tijd, een vleugje sadomasochisme waarvan Friday al liet zien dat het niet tot daden leidt. Niet de erotiek bepaalt het succes van James, maar haar voorspelbaarheid.

Die miljoenen verkochte boeken vormen een eerbetoon aan het woord boven het beeld, aan de kracht van geschreven tekst. In deze tijd waarin voortdurend de suggestie wordt gewekt dat boeken een achterhaald fenomeen zijn, is dat een lichtpuntje.

Louise O. Fresco
NRC handelsblad 10 oktober 2012