Massa en Aarde

Het Holland Festival opende dit jaar met het intrigerende opera-ballet C(h)oeurs van Alain Platel. Wat in Madrid werd uitgefloten, kreeg in Carré een warm onthaal. De slotscène verbeeldt het meest intens de bedoeling van de Belgische choreograaf: de „gevaarlijke schoonheid van de massa” (vertegenwoordigd door het koor met zijn bloedrode, pulserende handpalmen) tegenover de kwetsbaarheid van het individu (de naakte dansers). Dat een Nederlands publiek zich daarin kan vinden, komt wellicht door de hier graag aangehangen mythe van het miskende individu dat zijn/haar kop niet boven het maaiveld mag uitsteken. Dit land identificeert zich graag met dappere onaangepastheid. In tegenstelling tot de Spanjaarden met hun nog steeds verse herinneringen aan Franco en recente massale demonstraties, vallen wij niet over een massascène meer of minder.

Dat de tegenstelling tussen massa en individu heel complex is, blijkt wel uit het feit dat Platel zijn inspiratie mede gezocht heeft in Les Bienveillantes van Jonathan Littell, het geruchtmakende wereldbeeld van een nazi-officier. Voor Platel is de eenling kwetsbaar, maar tegelijk verantwoordelijk voor zijn keuzes. Net zo goed staat de massa niet alleen voor domme kracht of losgeslagen emotie, maar ze schept ook heel letterlijk, althans in de voorstelling, ademruimte voor het individu.

Hoe esthetisch en psychologisch bevredigend het is om de wereld te reduceren tot individu tegenover massa, het wringt ook. Het is, om het wat oneerbiedig te zeggen, toch het wereldbeeld van de vorige eeuw. De wereld van Ortega y Gasset’s La Rebeliòn de las Masas, Canetti’s Masse und Macht, Sartre’s Mains Sales, het fascisme en de Koude Oorlog. De 21e eeuw is echt anders. Allereerst is bijna overal een vorm van democratische staat opgekomen, die de rechten van het individu waarborgt tegenover de massa. In een rechtsstaat mag je anders – dus jezelf – zijn, binnen de wet. Vandaar dat het homohuwelijk zo symbolisch is. Natuurlijk, de staat bestond ook in het fascistische Spanje, maar was niet democratisch en deed het tegenovergestelde, door de massa in te zetten tegen het individu. Vandaag, zeker in de OESO-landen, is het eenzame individu burger geworden: beschermd, erkend en ontplooid. En mocht de burger zich miskend voelen of te weinig ruimte ervaren, dan heeft hij/zij recht op weerwoord tegen de massa. In ons tijdperk van de nieuwe media staat ‘de massa’ niet zozeer voor passieve meelopers, noch uitsluitend voor gefrustreerde schelders, maar ook voor burgerinitiatieven en crowdfunding.

Er is echter meer dat de 21e eeuw wezenlijk anders maakt dan de tijd van Canetti en Sartre. Staat en burger, massa en individu – wij worden begrensd door de ene planeet waarop wij leven. Dat is werkelijk het belangrijkste besef van het laatste kwart van de vorige eeuw dat een intrigerende draai geeft aan de spanningen tussen individu en massa. Zo ligt het voor de hand om de bevolkingsgroei en economie te zien als oorzaken van de ongekende verstoring van aardse ecosystemen. Als die mensen in ontwikkelingslanden zich niet zo massaal zouden voortplanten, dan komt alles wel goed, is de gedachte. In een extreme variant is de mens de fatale schuldige van alles: save the planet, kill yourself! (zoals een Amerikaanse actiegroep ooit bepleitte) Het probleem ligt natuurlijk niet in die (overigens afzwakkende) bevolkingsgroei, maar in de ongebreidelde consumptiegroei, van het westen en net zo goed in de niet mis te verstane aspiraties van de arme meerderheid van de wereldbevolking. Iedere Chinees een ijskast, een auto en elke dag vlees, en de broeikasgassen spuiten de atmosfeer in.

De fundamentele tegenstelling tussen individu en massa ligt nu veel meer in onze relatie met de natuur, dan in onze relatie tot het fascisme, of zelfs het populisme. Voor de uitwassen van die laatste twee hebben we immers de rechtsstaat. Maar voor de tragedy of the commons – het gebruik van gemeenschappelijke hulpbronnen voor individueel gewin totdat ze uitgeput zijn en iedereen verliest – hebben we nog geen instituties of internationale regels. Waarom zou je je als individu of als land beperkingen opleggen om over te gaan tot een duurzaam consumptiepatroon, als China dat bijvoorbeeld niet doet? Uit morele overtuiging misschien, maar daar krijg je weinig kiezers voor.

Het is die patstelling – de onmogelijkheid om te komen tot gemeenschappelijke doelen van duurzame groei en verdeling – die het grootste politieke dilemma van onze tijd vormt. Dat is ook de parallel tussen de eurocrisis en duurzaamheidsvraagstukken. Agressief de wil van de massa aan andere landen opleggen biedt geen oplossing. Verlicht despotisme evenmin. Voor mentaliteitsverandering is geen tijd. Of is er toch een voedingsbodem voor mededogen? Platel biedt een sprankje hoop als zijn massa zich uiteindelijk ontpopt tot individuen die hun solidariteit met de naakte dansers tonen door zich ook te ontkleden.

Daarmee dwingt kunst tot nadenken over wat we slecht kunnen benoemen – en wie weet komt er nog een festivalthema over ‘Massa en Aarde’. Ondertussen mogen wij ons prijzen dat er nog steeds een Holland Festival bestaat.

Louise O. Fresco
NRC handelsblad 6 juni 2012