Hoeveel haast kan de samenleving dragen?
In termen van calorieverbruik per km is fietsen de meest efficiënte manier van menselijk voortbewegen. Duurzaam dus, en o zo prettig, dat moeiteloos zoeven langs de dijk met de wind in de rug, of juist met tegenwind de beperkingen van de menselijke fysiologie ervaren. Fietsen is voortbewegen op menselijke maat. „Komt lente, lost de eenzaamheid zich op in wie hij tegenkomt de Amstel langs: de fietsers met hun hand omhoog als vrienden”, dichtte Ad Zuiderent.
Maar dat was ooit. Nu is het oorlog tegenover een anonieme vijand: op de weg, het fietspad en zelfs op de stoep. Rechts passeren, door rood rijden, niet remmen, niet bellen, geen richting aangeven, appen tijdens het rijden, met oordopjes in, de ander geen centimeter gunnen. Iedere weggebruiker heeft haast, heeft recht op voorrang en zet de regels naar eigen hand.
Hoe verstandig ook, het verbannen van snorfietsen naar de rijbaan biedt slechts beperkt soelaas. Fietsers worden steeds vaker bedreigd door andere fietsers, om te zwijgen van onverantwoordelijke automobilisten en wild overstekende voetgangers. De gewone fietser deelt een inkrimpende ruimte met bakfietsen en scooters en moet zich tussen geparkeerde auto’s en omgevallen fietsen wringen. Biro’s en andere wagentjes veroveren vanuit het niets de collectieve ruimte.
Zo belanden we ongemerkt in een dilemma. Nederland is terecht trots op het hoge percentage fietsers. Gemeentebesturen bevorderen actief autovrije binnensteden. De elektrische fiets moet het woonwerk-verkeer gaan domineren. Fietsen kan bijdragen aan de emancipatie van vrouwen met een minderheidsachtergrond. Maar hoe duurzaam en veilig is fietsen echt? De elektrische fiets is voorlopig niet klimaatneutraal. De stroom moet worden opgewekt en opgeslagen. Ook batterijen vragen problematische grondstoffen. Niet iedereen kan zich zo’n fiets permitteren. Zonder subsidie en gratis opladen dreigt een duurzaamheidskloof.
Ook als de elektrische fiets groener en betaalbaarder wordt, blijft de veiligheid en kwestie. Fietspaden, ook buiten de steden, zijn te smal voor het huidige gebruik. De bejubelde niet-gescheiden stromen achter Amsterdam CS zijn in feite een jungle waar het recht van de sterkste geldt. We hebben geen idee van de groei van het aantal lichtgewonden door de toegenomen drukte. Fietsen zijn, in tegenstelling tot auto’s, in hun geschiedenis nauwelijks veiliger geworden. Geen kreukelzone, geen noodstop. Een innovatieprogramma om veilige (elektrische) fietsen en gedeelde ruimtes te ontwerpen is dringend nodig. Denk aan brede fietspaden met stroken voor verschillende snelheden, slimme stoplichten die aantallen fietsen doseren.
Betere ontwerpen helpen pas als we de onderliggende oorzaak van gevaarlijke situaties aanpakken. Verkeer werkt alleen op basis van respectvol gedrag. Hoe mensen zich in het verkeer gedragen is symptomatisch voor omgangsvormen elders, zoals op sociale media. De anonimiteit van de moderne samenleving versterkt het gedrag van eigen belang eerst. Het is ik, niet wij. Veel empathie voor de zwakkere en de tragere weggebruiker hebben de meeste mensen niet in huis. Technologie kan dat gedrag gedeeltelijk sturen. Over tien jaar kan boven ieder fietspad een camera hangen, heeft elke fiets een nummerbord en is iedere bestuurder te traceren.
Maar willen we telkens sneller? Hoeveel haast kan een samenleving verdragen? Wordt slow mobility , de natuurlijke manier van voortbewegen, ooit de nieuwe luxe? Lopen geeft perspectief aan onrustige geesten en digitaal verslaafden. „Zo te lopen, vaak vol bekommering over de wereld […] en dan op eens vol moed weer en vol drang…” (Henriette Roland Holst).
Louise O. Fresco
Column NRC Handelsblad, 20 mei 2019