Die somberheid over de aarde deel ik niet
Je hebt briljante pessimisten, zij die de grote historische lijnen opzoeken om tot de conclusie te komen dat de mensheid onherstelbare schade heeft berokkend aan de aarde en gedoemd is tot veel meer narigheid. Enige jaren geleden was dat Jared Diamond met Collapse, nu is er de Israëlische historicus Yuval Noah Harari met Homo Deus, A Brief History of Tomorrow.
Harari stelt de intrigerende, zij het niet nieuwe vraag hoe een onbelangrijke apensoort op de Afrikaanse savanne, zo dominant is geworden. Antwoord: mensen kunnen samenwerken in grote groepen op een flexibele manier, gesteund door ideeën zoals godsdienst en recht. Zijn TED-talk is door meer dan 2,3 miljoen mensen bekeken. Die dominantie heeft grote gevolgen gehad voor de planeet en digitalisering maakt het nog erger. Er zal een klasse van nuttelozen ontstaan geleid door mensen met goddelijke krachten.
Het pessimisme van deze schaduwdenkers rust op twee deels onuitgesproken pijlers. Allereerst, technologie is de oorzaak van veel kwaad, met name in de natuur, en biedt geen blijvende oplossingen. Daarnaast, de toekomst is een lineaire extrapolatie vanuit de huidige trend. Kort gezegd, de menselijke soort zal alleen meer schade aanrichten.
Hoe boeiend Harari’s betoog ook is, ik kan zijn somberheid niet delen. Juist die eigenschappen die ons succes hebben bepaald – samenwerken en ideeën – worden ontkend door de toekomst voor te stellen als mechanische onontkoombaarheid. Ons succes, zo vergeet Harari, is niet alleen gebaseerd op samenwerking maar ook op leren van fouten, van elkaar en van eerdere generaties. Technologie is altijd een bron van verwarring en verzet geweest, maar heeft grosso modo geleid tot spectaculaire verbeteringen, ook in ons geluk. Het lijkt me een onbewezen fictie dat mensen vroeger gelukkiger waren met hun lage levensverwachting, zware lichamelijke arbeid, oorlogen en gebrek aan keuzes.
Hoe fout extrapoleren vanuit het heden is, leert het beroemde voorbeeld van de eerste internationale conferentie over stadsplanning in New York in 1898. The Times had berekend dat tegen 1950 iedere straat begraven zou zijn onder drie meter paardenmest: de stedelijke beschaving gaat onherroepelijk ten onder, was de conclusie. Niet veel meer dan een decennium later kwam de auto en was de crisis voorbij.
Natuurlijk, die auto heeft zijn eigen problemen veroorzaakt door vervuiling en verstopping van steden. De kans is groot dat in de toekomst geheel autovrije steden ontstaan. Dat is nu precies de schaatsbeweging van de geschiedenis, die is immers niet lineair. Technologie maakt dingen mogelijk, die leiden vaak tot ongewenste neveneffecten die moeten worden gecorrigeerd met verbeterde technieken, die op hun beurt weer correctie behoeven. Zo krabbelen we voort.
Niet alles wat de mens technisch kan, gebeurt. Het beste voorbeeld, door Harari erkend, is de atoombom. Juist technologie (traceren via satellieten) en ideologie (Veiligheidsraad en geopolitiek) helpen om dat gevaar in de hand te houden. Wel zijn schaal en snelheid waarop nieuwe technologie ontstaat, ongeëvenaard. Dat vraagt extra aandacht om op de effecten te anticiperen, maar niet om moratoria. Als we de negatieve en de positieve effecten hadden voorspeld, was de ontwikkeling van de smartphone dan gestopt? De enige echte bedreiging is het gebrek aan vrijheid om te denken, schrijven en handelen. Zal het internet ons echt zo brainwashen dat debat onmogelijk wordt? Ik betwijfel het. Harari’s werk is belangrijk, niet als voorspelling maar als herinnering aan het feit dat economische en ecologische vooruitgang afhankelijk is van ons vermogen kritisch te denken. De evolutionaire opvolger van homo sapiens is eerder homo durabilis, de duurzame mens, dan homo destructor.
Louise O Fresco
NRC handelsblad, 3 mei 2017