De eigen waarheid van verschroeide aarde
Als we Fire and Fury tot zijn essentie terugbrengen en de verontwaardiging en afschuw elimineren ten gunste van een kille blik, dan blijft er dit over: een man die op dit moment het ambt van president van de VS bekleedt en die zijn eigen waarheid schept. Hij doet dit door zich te isoleren, te provoceren, ontkennen, overdrijven, roddelen, beschimpen, insinueren en feiten te verzinnen. Hij maakt zijn eigen spelregels. Het enige dat hij niet beheerst, is ironie. Door te reageren als een verongelijkt, zelfgenoegzaam en voortdurend gekwetst individu ondermijnt de president op schrikbarende wijze het ambt. Of de redelijke krachten in zijn omgeving hem in toom kunnen houden, zal de tijd leren.
Onderbelicht blijft dat de president hiermee de toch al glijdende normen voor het publieke debat verder oprekt. Wie maar vaak genoeg en nietsontziend de waarheid verdraait, overdrijft en scheldt, heeft gelijk. Die trend heeft de president niet uitgevonden, maar hij sanctioneert hem. Wat de Zonnegod vermag, kan tegenwoordig iedereen. Quod licet Iovi, non licet bovi is achterhaald in een tijdperk van anti-elitair populisme.
Een Nederlands voorbeeld van Trumpiaanse toonzetting is de column van Ewald Engelen in De Groene Amsterdammer onder de titel Denkend aan Holland: „…zie ik bejaarden op elektrische fietsen met een gelukzalige glimlach door landschappen fietsen die het ecologische equivalent zijn van een Auschwitz, een Dachau of een Srebrenica.”
Hier gaat het zelfs om veel meer dan gewone overdrijving en verdraaiing. De metafoor is tegelijk betekenisloos, vals en onjuist. Engelen schept een onbegrijpelijke eigen waarheid van verschroeide en dorre aarde. Wat is het „ecologische equivalent” van een plek waar een massamoord plaats vond? Geplande massamoord op korenbloemen door landbouwgif? Je kunt dit niet lezen zonder de resonantie van Armando’s „schuldige landschap”, dat de verzwegen en vergeten verhalen uit de oorlog verhult. Insinueert Engelen nu werkelijk dat de ruimtelijke ordening in Nederland het oorlogswerk van nazi-achtige figuren en instellingen is? Hoe je ook de uitbreiding van steden, snelwegen, landbouw en industrieterreinen betreurt, Nederland is bijna overal een onmiskenbaar groen land dat internationaal bewonderd wordt om zijn natuurbescherming en landschapsherstel.
In de Engeleniaanse vergelijking schuilen ook nog wat addertjes, of liever een flink nest giftige reptielen, onder het al of niet verschroeide gras. Met de provocatie sluipt een onacceptabele relativering binnen. Auschwitz staat blijkbaar gewoon voor „heel erg”, en bovendien suggereert „een Auschwitz” dat er talloze van bestaan, en dat het daar misschien destijds allemaal niet zo erg was. Hoe frivool kun je zijn door het Nederlandse landschap te vergelijken met het falen van Nederland (waarover een kabinet is gevallen) in Srebrenica, en dat op een lijn te zetten met concentratie- en vernietigingskampen uit de Tweede Wereldoorlog? En mis de „gelukzalig glimlachende bejaarden” niet: een monddood gemaakt, blind volk dat zich slechts om zijn eigen vertier bekommert en oorlogsdaden laat begaan.
In een tijd van fake news zijn associatieve vergelijkingen een dankbare stijlfiguur. Maar wie dergelijke huiveringwekkende metaforen gebruikt, diskwalificeert zich en escaleert het debat op onzuivere gronden. Je mag natuurlijk provocerend zeggen dat Nederland zijn landschap uitverkoopt aan het grootkapitaal. Dat is een mening waarover discussie mogelijk is. Je mag emotioneel worden over het verdwijnen van het zinkviooltje en de veldleeuwerik. Maar een verwijzing Auschwitz, Dachau en Srebrenica is een extreme overdrijving die volledig ongelijksoortige zaken aan elkaar verbindt. Dat is geen ironie, maar manipulatie en kwetsen. Een columnist moet zich verre houden van de technieken van de huidige Amerikaanse president. Hij schept geen eigen waarheid, maar hij verheldert en duidt die naar vermogen.
Louise O. Fresco
Column NRC handelsblad, 10 januari 2018