‘Cancellen’, het nieuwe excommuniceren
Het beroemde portret uit 1635 van Justus Sustermans toont een bleke Galileo Galilei, met kringen onder zijn ogen en diepe groeven langs mond en neus. Zijn blik is gericht op een punt ver buiten het schilderij. De sterrenkundige, die aantoonde dat de zon niet om de aarde draaide, maar juist de aarde rond de zon, was toen net zeventig. In 1616 had de Inquisitie hem al veroordeeld voor ketterij, een oordeel dat later bevestigd werd door hem levenslang een publicatieverbod, huisarrest en verbanning uit Florence op te leggen.
Mensen de mond snoeren kan op vele manieren, dat heeft de geschiedenis wel geleerd. De makkelijkste manier is om afwijkende meningen, ook al zijn ze gebaseerd op feiten, te veroordelen: als ketterij, heiligschennis of waandenkbeelden. Religie is niet de enige bedreiging. Politieke ideologie kan verworden tot staatsgeloof waarbij de gewenste uitkomst, al of niet frauduleus verkregen door charlatans, de enige juiste is. Zo ging het onder Stalin, Mao en Pol Pot.
Wat de geschiedenis ook leert, is dat op de lange termijn mensen tot zwijgen dwingen averechts werkt. Uiteindelijk, zoals bij Galileo Galilei, is het bewijs onmiskenbaar. Maar niet alleen dat. Het zoeken gaat door: uiteindelijk werd ook zijn ‘ketterse’ heliocentrische visie weer weerlegd door latere onderzoekers. Waarheidsvinding is een kwestie van eindeloos toetsen.
Je zou denken dat excommunicatie iets uit een ver verleden is. Maar toen was er de brief, vorige maand, van rabbijn Joseph Serfaty die Spinoza-onderzoeker Yitzhak Melamed tot persona non grata verklaarde in de Amsterdamse Esnoga omdat hij daar wilde filmen. En wie kan de fatwa vergeten die Salman Rushdie trof vanwege zijn roman The Satanic Verses ?
De brief van Serfaty zou je misschien nog af kunnen doen als misplaatste uitwas van een rigide orthodoxie. Maar de neiging mensen het zwijgen op te leggen beperkt zich niet tot de uithoeken van strenge religies of autoritaire regimes. In deze eeuw hebben nieuwe methoden hun intrede gedaan om het vrije spreken in te perken, ook in democratieën. Cancel culture heet de laatste loot aan de stam van ex-communicatie. Het onderdrukken van onwelgevallige ideeën gebeurt niet door een centraal politiek of religieus gezag, maar door een serie van extreme reacties op sociale media. Een enkele uitspraak is al genoeg voor de oproep om de persoon te cancellen, de legitimiteit te ontnemen en te beschuldigen van onwelgevallig denken. Soms worden werkgevers of adverteerders onder druk gezet de relatie met de gecancelde te beëindigen. Als wat jij zegt mij niet bevalt, dan beval jij mij niet.
Sinds 2016 neemt de cancel culture sterk toe. Van een beweging op Amerikaanse universiteiten is het een bijna wereldwijd fenomeen geworden. Het betreft meestal ‘foute’ uitspraken van min of meer bekende mensen. Je zou cancelling een onschuldige reactie kunnen vinden vergeleken met de praktijken uit het verleden. Wie zich echter wil beschermen door anderen monddood te maken verbindt zich aan een gruwelijke geschiedenis. Door zwijgen af te dwingen word je geen weerbaar lid van een democratische samenleving maar ondermijn je het debat. In een land waar dingen niet gezegd mogen worden is niemand veilig.
Ik verbeeld me dat die blik van Galileo Galilei niet alleen een van berusting is, maar een onderzoekende blik naar datgene wat zich nog letterlijk buiten zijn denkkader bevindt. Vooruitgang vereist het oprekken van grenzen en staat haaks op het uitsluiten van meningen. Omdat het verlangen naar inzicht door zal gaan zolang wij mensen bestaan, is cancellen altijd een heilloze weg.
Louise O. Fresco
NRC Handelsblad, december 13, 2021