Anders over voedsel denken – door Big Mac
Een symbool is een object dat verwijst naar een groot idee. Een vlag staat voor natie en vaderlandsliefde. Symbolen kunnen omslaan in hun tegendeel: de Amerikaanse vlag wordt dan symbool van de haat tegen de yankees. Er zijn weinig symbolen die zoveel tegengestelde ladingen hebben als de hamburger, en de Big Mac in het bijzonder. Dit weekend bestaat de Big Mac vijftig jaar, en hoewel hij enkele jaren na zijn lancering in omvang (en calorieën) is overtroffen door de Quarter Pounder, blijft hij de hamburger bij uitstek. Het symbool van het Amerikaanse kapitalisme en meedogenloze multinationals, dat de aanzet gaf tot de Italiaanse slowfoodbeweging en de benaming McCancro, afgedaan door de Fransen als malbouffe (maar tegelijk wel verwerkt in Asterix), verguisd om zijn desastreuze effecten op de gezondheid (Supersize Me, documentaire van Morgan Spurlock) en, volgens milieugroepen, veroorzaker van de ontbossing van de Amazone. In Bangalore werd een McDonald’s overvallen door als Gandhi geklede activisten die India wilden bevrijden.
Ondanks decennia van kritiek worden er nog steeds 900 miljoen per jaar van verkocht. De hamburgerisering van de wereld is een feit. Want de Big Mac is ook symbool van het moderne Westen en aanwezig in alle grote steden ter wereld. Het is het voedsel van de jeugd. Wat je eet, zegt iets over je aspiraties, over erbij willen horen, juist in opkomende economieën. Dat is ook letterlijk zo, en dat heeft het bedrijf goed begrepen met slogans als „There is a little McDonald’s in everyone” en „What we are made of”: ons lichaam bestaat uit de moleculen die we eten. Niet toevallig bestaan nog steeds termen als McMansion en de beroemde Big Mac Index van The Economist om koopkracht te vergelijken.
Vele kunstenaars hebben vorm gegeven aan die veelvuldige ambivalenties. Andy Warhol bijvoorbeeld heeft de Big Mac niet geschilderd, maar wel gegeten gedurende een performance van knisperend papier en weloverwogen maar uitdrukkingsloos kauwen. Het is een van scènes uit het dagelijks leven in 66 Scenes from America, een film van de Deen Jørgen Leth uit 1981. Dit is onderdeel van ons leven, een ritueel, dus wees je er bewust van, zo lijkt Warhol te zeggen.
De Big Mac is in die vijftig jaar onmerkbaar veranderd, hoewel pogingen om calorieën en zoutgehalte te verminderen nog beperkt zijn. Meer sla, verpakkingen van afbreekbaar plastic, water- en afvalstromen beperken, afspraken over ‘good practices’ in de sector en duurzaamheid (geen vlees waarvoor land ontbost is). Maar het interessantste effect van de Big Mac is dat hij de aanzet heeft gegeven tot talloze alternatieven: vega- en algenburgers, handgemaakte lokale burgers en haute cuisine gourmet burgers. Ook dringt het besef door dat het vlees van de Big Mac (de vezels die nog aan de karkassen hangen) eigenlijk een nuttige vorm van afvalgebruik vormen. Het 3D-printen en personaliseren van Big Macs van laboratoriumvlees of vegetarische eiwitten is binnen handbereik.
De ambivalentie over de Big Mac zal niet verdwijnen. Maar voor mij belichaamt hij door zijn sterke positieve en negatieve associaties en de daaruit voortkomende veranderingen de evolutie in ons denken over voedsel. Van veel en rijk aan dierlijke eiwitten en vette sauzen, naar divers, soms kleinschalig, vegetarisch en handgemaakt. Dit alles weerspiegelt dat wij leren door kritiek en aanpassing. Niet de vijftigste verjaardag van de Big Mac moeten we vieren, maar de inzichten die de wederopstanding van de hamburger mogelijk maken en de reflectie die de kunst daarbij biedt. Als ik McDonald’s was, schreef ik twee prijsvragen uit: voor een modern kunstwerk van de Big Mac en voor een wetenschappelijk duurzame en gezonde Mini Mac.
Louise O. Fresco
NRC handelsblad, 19 april 2017