NRC Handelsblad

Onder onze voeten kolkt een lavastroom


Column
Louise O. Fresco

Met de omgekeerde verrekijker van de geschiedenis zijn baanbrekende veranderingen van grote eenvoud te zien. Het ontstaan van de landbouw, de Renaissance, de ontdekking van Amerika of de elektrificering van de wereld lijken eenmalige, lineaire gebeurtenissen. Ons collectieve pad leidt bijna vanzelf van de ene naar de andere vernieuwing. Aan de meerderheid van de tijdgenoten ontgaat echter die achteraf logische duiding.

Hoe dichterbij de omslag in de tijd, hoe minder de berichten over chaos, hulpeloosheid en willekeur zijn weggefilterd. De Russische Revolutie doet beseffen dat de geschiedenis niet noodzakelijk een richting heeft, maar het strijdtoneel is van diepe, tegenstrijdige krachten waartussen individuen opstaan die het toeval naar eigen hand zetten. Dan nog hebben we het gevoel dat de verandering onvermijdelijk is: de sociale ongelijkheid moest wel leiden tot de val van de elite.

Wij zijn nu zelf ooggetuigen van radicale technische en politieke omwentelingen, maar het lijkt alsof wij alleen symptomen ontwaren. Slim wereldwijd internet, digitalisering, sensoren, robotisering, big data, geavanceerde genetica en medicijnen of kunstmatige intelligentie lijken onschuldige, gebruiksvriendelijke verbeteringen van encyclopedie, winkel, bank of kaartenbak. De dominantie van Amazon, Google en Facebook lijken weg te vallen tegen de persoonlijke voordelen. Tot voor kort onvoorstelbare geopolitieke spanningen zoals het afbrokkelen van het trans-Atlantische partnerschap en de EU, doen weinig wenkbrauwen fronsen. De pessimisten die vrezen dat robots ons zullen domineren en wij slechts consumerende pionnen worden van technocratische regimes, vinden nauwelijks gehoor.

Toch kun je de interactie van alle veranderingen van de laatste twee decennia vergelijken met de verschuiving van een reusachtige tectonische plaat, al zien wij niet meer dan een golfje of een vulkaantje opduiken, onbewust van de woeste lavakolk onder onze voeten.

De veranderingen zijn fundamenteel en razendsnel en bereiken ieder terrein van menselijke activiteit. Hoeveel er straks op zijn kop gezet wordt kun je bijvoorbeeld zien aan de wetenschap. Nu al is het onmogelijk voor een onderzoeker om bij te houden wat er op zijn of haar vakgebied speelt. Resultaten moeten via datamining ontsloten worden door zelflerende algoritmen die ook een deel van het onderzoek kunnen aansturen en nieuwe hypotheses bedenken en toetsen. Dag en nacht. De ‘oude’ wetenschap verdwijnt niet, briljante geesten zullen voorlopig blijven, maar alles verandert.

Typerend voor enorme historische veranderingen is dat we er nooit om vragen. En dat is vaak maar goed ook, want weinig technische verbeteringen zouden een toetsing doorstaan, denk aan de eerste auto die geen remmen of lichten had, en waarvan niemand de gevolgen, zoals onafzienbare buitenwijken of luchtvervuiling, kon overzien.

Maar de vergelijking gaat niet helemaal op. We hebben immers in de westerse wereld een stelsel van kritische toetsing van nieuwe technologie via inspraak en beoordelingen door experts. Er worden in Nederland serieuze rapporten geschreven over de gevolgen van bijvoorbeeld nanotechologie of genetische modificatie. Nooit is er echter een brede maatschappelijke discussie geweest, zoals bij kernenergie wel is gebeurd, of we wel ‘superintelligentie’ willen. Gegeven de tijdgeest ben ik niet optimistisch over een dergelijke raadpleging. De geopolitieke race om technologische vooruitgang gaat door en veranderingen lijken niet te stoppen, behalve door het scheppen van utopische reservaten. Angst en verwarring zijn echter slechte raadgevers. Terwijl we op de drempel staan van een wezenlijke nieuwe tijd, moeten we niet wegkijken maar vooruit, wetend dat er meerdere paden bestaan.

 

Deze column is verschenen in NRC handelsblad op 29 november 2017