NRC Handelsblad

(Vermeende) rampen

Column
Louise O. Fresco

Deze week bereikt de herdenking van de ondergang van de Titanic haar hoogtepunt, als de MS Balmoral, het schip dat de route nareist, precies 100 jaar na het zinken aankomt bij de exacte plek van het wrak. Op deze Titanic Memorial Cruise varen nakomelingen mee van de oorspronkelijke passagiers en bemanning. Het aantal opvarenden is even groot als destijds, 1.309. Het vertrek uit Southampton gebeurde geheel in stijl, met kostuums uit dezelfde periode. Hetzelfde menu wordt geserveerd, en dezelfde muziek wordt gespeeld. Ondertussen maakt de 3D-versie van de bekroonde film van James Cameron furore, en is alles wat maar enigszins met de Titanic te maken heeft, koopwaar op veilingen geworden, van oude foto’s tot verroeste onderdelen.

Een ramp fascineert. Wij worden aangetrokken door wat ook ons had kunnen overkomen, als we er waren geweest, net daar op dat moment. Vanuit de veiligheid van onze verwarmde huizen, onze magen gevuld, huiveren wij maar al te graag over het noodlot en leven mee met de slachtoffers en nabestaanden. Het is een vorm van griezelen zonder gevaar te lopen, als bij een enge film. Het is ook een manier van het gevaar bezweren. Stel je het ergste voor, dan vallen de risico’s van het dagelijkse leven weer mee. De publieke doorwerking van een ramp is niet alleen ingegeven door sensatiezucht, maar heeft een functie, we voelen er ons veiliger door, het versterkt de samenhorigheid en we leren ervan voor de volgende keer. Bouw- en veiligheidsvoorschriften aangepast, personeel gedrild, onze zegeningen geteld.

Niet alle rampen hebben hetzelfde effect. Het helpt erg als de slachtoffers op ons lijken. Dat verklaart het ‘succes’ van de tsunami in Zuidoost-Azië, die een ongekende vrijgevigheid veroorzaakte. De meeste Europeanen herinneren zich de vakantiegangers en de vernietiging van luxe strandhotels in Thailand, en hebben geen idee hoe ontwrichtend de gevolgen elders waren (alleen al 160.000 geschatte doden op Sumatra). Het helpt ook als de ramp inspeelt op gevoelde angsten. Aardbevingen zijn in Noord-Europa minder concreet dan de angst voor een (veel minder waarschijnlijke) nucleaire ramp, het verdrinken en verhongeren van bootvluchtelingen te ver van ons bed. Vandaar dat de kernramp in Fukushima zo veel meer aandacht kreeg dan het enorme aantal slachtoffers van de aardbeving (bijna 20.000 doden).

In de ondergang van de Titanic komt alles samen. De tragiek van zo veel slachtoffers, de strijd om de schaarse reddingsboten, de klassenmaatschappij met zijn fatale onrechtvaardigheden, het onzinkbaar geachte schip. Het noodlot versus de menselijke fouten, de onrechtvaardigheid tegenover de opofferingsgezindheid van enkelen. De directe oorzaak van de ramp mag dan een ijsberg zijn, maar, zo is de suggestie, de ware schuld ligt in de menselijke overmoed. De Titanic, dat zijn wij. Niet toevallig zijn een zinkend schip of een overvolle reddingsboot een bekende metafoor voor de Aarde.

Het zijn deze ingrediënten die verklaren waarom wij telkens weer zo gretig kennisnemen van doemscenario’s. Aan sombere voorspellingen is geen gebrek. Afgelopen week bracht de OESO haar nieuwe milieuscenario uit, The Environmental Outlook 2050, en daar was geen opbeurend woord bij. Als er geen drastische actie wordt ondernomen, zal 40 procent van de mensheid onder watergebrek lijden, de verviervoudiging van de wereldwijde productie zal een verdubbeling van de uitstoot aan broeikasgassen veroorzaken en daarmee een stijging van de gemiddelde temperatuur met drie tot zes graden. Luchtvervuiling wordt de belangrijkste doodsoorzaak. De studie, die in samenwerking met Nederland is ondernomen, concludeert dat een ramp dreigt. De media (ook deze krant) hebben die onheilsboodschap maar al te graag kritiekloos overgenomen, hoewel er veel op aan te merken is. Het extrapoleren van de huidige trends is geen goede voorspeller van de toekomst en het dreigen met rampen leidt niet tot effectieve actie.

Toch zijn toekomstige rampen bijna zo aantrekkelijk als de ramp zelf. Ze bevestigen onze behoefte aan huiveren vanuit de veiligheid van ons bestaan. Maar in tegenstelling tot een echt gebeurde ramp houden rampenscenario’s iets vrijblijvends. We zeggen dat het verschrikkelijk is, maar we gaan over tot de orde van de dag. De menselijke overmoed is de oorzaak van alles, maar daar kunnen we individueel niets aan doen. In tegenstelling tot echte rampen versterken rampscenario’s niet de samenhorigheid en het collectieve verantwoordelijkheidsgevoel.

Echte rampen zijn verschrikkelijk. Sommige kunnen voorkomen worden, van andere kunnen de gevolgen verminderd worden. Ze zijn onderdeel van ons leven. Rampen overleven we niet alleen, we leren ervan te leven. Wie uitgaat van het heden als voorspeller van doem en verderf, ontkent ons aanpassingsvermogen. Er zijn genoeg redenen om zuiniger met grondstoffen om te gaan en armoede te bestrijden, daar hebben we geen doemscenario bij nodig. De Aarde is geen zinkend schip en nieuwe reddingsboten zijn in de maak.

Deze column is verschenen in NRC handelsblad op
woensdag


Download pdf: (Vermeende) rampen